"Królewską uwieńczony koroną, rządził on powierzonym mu przez Boga królestwem i narodem dzielnie i z pożytkiem. (...) Miłował pokój, prawdę i sprawiedliwość."
(Kronika, op. cit., s.15)
 
Kazimierz objął rządy w kraju tylko częściowo zjednoczonym. Poza granicami królestwa pozostawały takie ziemie, jak Śląsk, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Kujawy, Mazowsze, ziemia dobrzyńska, czy chełmińska. Król obejmując władzę po swym ojcu władał niedużym państwem złożonym z ziem: Wielkopolski i Małopolski oraz ziemi łęczycko-sieradzkiej, krajem pozbawionym sprężystej administracji, łupionym przez rabusiów i łotrzyków, zagrożonym zewnętrznie przez blok luksembursko-krzyżacki. Toteż zanim rozpoczął walkę o odzyskanie utraconych ziem rozpoczął działania  zmierzające do umocnienia państwa. Jednym z pierwszych była reforma obronności.
Król budował zamki (około 53) i okalał miasta murami obronnymi.(23). Fortyfikacje powstawały od granic państwa zakonnego po Kraków na południu. Była to główna oś obronna zabezpieczająca kraj tak od Zakonu Krzyżackiego jak Czech luksemburskich. Stolicę chroniła ponadto sieć umocnień od strony pogranicza śląskiego. Po przyłączeniu Rusi system umocnień objął także tamte tereny (zamki we Lwowie, Sanoku, Przemyślu, czy Haliczu). Za czasów Kazimierza Wielkiego zaczęto wznosić budowle  z łamanego kamienia i cegły spajanych wapienną zaprawą. Do XIV wieku warownie miały konstrukcje drewniano-ziemne.
Zamki i warownie król obsadzał załogami rycerzy z tzw. pospolitego ruszenia luz żołnierzami zaciężnymi, zamków prywatnych broniły załogi składające się z rycerstwa pozostającego na służbie biskupów, czy możnych. Miast bronili mieszczanie podlegający obowiązkowi wojskowemu. Każdy cech, czy konfraternia kupiecka była zobowiązania do obrony wyznaczonej części murów, bram i baszt miejskich, posiadała własne zapasy amunicji
Reforma obronności nie zawężała się tylko do budowy sieci umocnień nakładała ponadto powszechny obowiązek wojskowy na całe rycerstwo:
 
"Ponieważ godność króla i obrona całego królestwa zasadza się na zbrojnej sile wojskowej, przeto każdy rycerz podług wielkości i rodzaju dóbr swoich i dochodów jest obowiązany z pewną liczbą zbrojnych ludzi służyć i być pożytecznym państwu, jako, że dobra jego są wolne, na prawie rycerskim postanowione i wyjęte spod wszelakiego ciężaru. Postanawiamy też, że baronowie i szlachta nasza ziem Polski są obowiązani wobec nas i naszych następców w Królestwie Polskim pełnić służbę wojskową i w broń się zaopatrzyć i służyć tak, jak najlepiej i najskuteczniej potrafią (...)"
(Statut wiślicki, [za] Wiek V-XV w źródłach, op. cit., s. 181-2)  
Prócz rycerzy statut zobowiązywał do stawiania się do służby wojskowej wójtów, włodyków, sołtysów, czy wreszcie chłopów (odziały piechoty). Reforma wojskowa spowodował poszerzenie bazy społecznej armii.
 
2. Zmiany terytorialne państwa polskiego pod rządami Kazimierza Wielkiego:
 

 
Terytorium państwa Kazimierza powiększyło się 2,5 raza. W oparciu o powyższą tabelę  i mapę warto prześledzić, jak Kazimierz dokonał przeorientowania państwa, z kierunku północ-południe na północny -zachód; południowy -wschód. Odrzucony od Pomorza przez Krzyżaków. Król widział szansę otwarcia państwa na Morze Czarne.

Walka o granice nie polegała tylko na wygrywaniu bitew, często opierała się na żmudnych rokowaniach i mediacjach, a niekiedy należało słono opłacić bezpieczeństwo kraju. Kazimierz Wielki był doskonałym dyplomatą.
 

 
3. "Ponieważ zaś w królestwie polskim w sądach prawa polskiego, sądzono z dawnych czasów podług pewnych  zwyczajów, które się bardzo skaziły, a różne osoby rozmaicie zmieniane, wprowadzały wiele podstępów i krzywd, przeto król, w żarliwej dbałości o sprawiedliwość, zwoławszy prałatów i szlachetnych panów z całego królestwa, odrzuciwszy wszystkie zwyczaje przeciwne prawu i rozumowi, ustawy zgodne z prawem i rozumem, według których sprawiedliwość mogłaby być wszystkim jednakowo i równomiernie wymierzana, za wspólną zgodą prałatów i panów, zawarł w piśmie, dla zachowania na wieczne czasy"
(Kronika katedralna, po. cit., s.15 )

Taką genezę działalności legislacyjnej Kazimierza Wielkiego podaje kronika. Jest faktem niezaprzeczalnym, że powstające nowoczesne państwo polskie musiało posiadać ujednolicony system prawny. W czasie rozbicia dzielnicowego prawie każda ziemia wytworzyła własny kodeks oparty na prawie zwyczajowym. Prace nad kodyfikacją prawa trwały wiele lat i pracował nad nią sztab ludzi, biegłych w prawie i procesie sądowym. Dzięki  ich wysiłkom  udało się wypracować dwa statuty (zbiory praw) dla dwu ziem, stanowiących podstawę Królestwa: wiślicki dla Małopolski i piotrkowski dla Wielkopolski. Oba wydane w 1346 roku.  Na przygotowanie jednego uniwersalnego kodeksu ogólnopolskiego  było za wcześnie, zbyt silnie działały prawa zwyczajowe poszczególnych ziem. Statuty te docenili następcy króla Kazimierza, przepisując je tak, że dotrwały jako prawo do końca XVIII wieku.

4. Polityka gospodarcza króla dotyczyła także  stosunków monetarnych.

"Skoro jeden jest władca, to i jedno prawo i także jedna powinna obowiązywać moneta w całym królestwie, która winna być wieczysta i dobra w swej wartości, by przez to tym chętniej była przyjmowana"
(Kronika Wielkopolska, za: Feliks Kiryk, Wielki król i jego następca, Dzieje narodu i państwa polskiego nr 9, Kraków 1992, s. 23)

Reforma polegała na zastąpieniu monety denarowej groszem polskim, opartej na groszu czeskim. Na groszach kazimierzowskich umieszczono napis Kazimirus primus dei gratia rex Poloniae (Kazimierz I z Bożej łaski król Polski), podkreślający tytuł królewski i podający liczbę porządkową władcy. Motyw korony królewskiej utrwalonej na monetach ostatniego Piasta to plastyczny wyraz pojęcia Corona regni Poloniae, czyli korony królestwa, podobnie jak orzeł na groszach.

5. W czasach panowania Kazimierza prężnie rozwijało się górnictwo. Popyt na kopaliny w całej Europie zachęcał do inwestowania w tę gałąź gospodarki. Wiele miast małopolskich opierał swój handel o żupy solne w Wieliczce, czy Bochni. Handel starał się zmonopolizować Kraków, gdzie powstał główny skład solny. Mniejsze składy znajdowały się m.in. w Wiślicy, Sandomierzu, Opatowie. Sól eksportowano do Czech, Moraw, na Węgry. Za sól można było sprowadzać miedź, żelazo, a nawet złoto. Dochody z żup były olbrzymie stanowiły bowiem całego budżetu państwa.

6. "On pierwszy nadał prawa Polakom i zasłużył sobie na to wielkie i czcigodne imię prawodawcy (...) albowiem król Kazimierz za każde bezprawie wymierzał karę, w czym się szlachcie wydawał za przykrym i nie mógł się uchronić od jej szemrania; jakoż z przyczyny tej urazy od szlachty i rycerstwa był nazywany królem chłopów"
(Jan Długosz, Kronika, [za] Feliks Kiryk, op. cit., s. 25)

Rozwój gospodarczy kraju wywołał zmiany w układzie społecznym, zaczęły kształtować się stany, grupy społeczne podlegające takim samym prawom i obowiązkom. Podstawę społeczeństwa (70%) stanowiło chłopstwo.  Wprowadzenie prawa czynszowego spowodowało kształtowanie się stanu kmiecego. Stałe czynsze na rzecz pana feudalnego zamiast renty naturalnej związały chłopów z rynkiem. W celu bowiem uiszczenia czynszu chłop był zobowiązany do sprzedania za pieniądze swych produktów.  Stan mieszczański obejmujący ok. 20% był zróżnicowany pod względem majątkowym. Pełnoprawnym mieszczaninem mógł być każdy kto odziedziczył prawo miejskie po rodzicach lub przyjął je, legitymując się posiadaniem nieruchomości (dom, ogród, itp.) w mieście oraz wniesieniem wyznaczonej opłaty. Prawo miejskie sprowadzało się do wolności dysponowania sobą, swobodą wybierania pracy w rzemiośle, czy w handlu. "Miasto czyniło człowieka wolnym". W miastach obywatele dzielili się na: patrycjat, czyli warstwę najbogatszą (kupcy, niektórzy rzemieślnicy) oraz pospólstwo (drobniejsi kupcy, rzemieślnicy), plebs (wyrobnicy, furmani, służba domowa) -  grupa nie posiadająca nieruchomości, zatem pozbawiona praw miejskich. Kazimierz popierał  rozwój osadnictwa tak miejskiego, jak wiejskiego, dzięki immunitetom skarbowym i sądowym, stanowiącym rezygnację władcy z obciążeń podatkowych ludności. Historycy określają, że w samej Wielkopolsce przybyło ponad 50 miast. Inicjatywa króla nie ograniczała się tylko do lokacji, przejawiała się w budowie dróg, organizacji systemu celnego, instytucji targowych, samorządowych i sądowniczych, nadawaniu przywilejów, a także w ingerencji w pewne wzorce zachowań.

"Jeśli któremuś z mieszkańców lub mieszczan krakowskich przyjdzie odprawiać wesele, nie może na nim mieć więcej niż 30 półmisków, a do każdego trzech ludzi [tj. gości]. Do tej liczby nie liczy się panien, księży i obcych, nie mających prawa obywatelstwa w mieście, o ile tam będą, oraz służby stołowej. Każdy zaś, kto będzie zaproszony na wesele, a ma prawo obywatelstwa, da narzeczonemu lub jego swatowi [nie więcej jak] dwa grosze, jego żona i każda z pań także dwa, a panna winna dać tylko grosz jeden. Potraw na weselu powinno się podawać nie więcej niż pięć (...)
(Ustawa Kazimierza III Wielkiego z 1336 roku przeciwko zbytkowi mieszczan krakowskich, za: Wiek V-XV w źródłach, s.238)

Stanem uprzywilejowanym w państwie Kazimierza było rycerstwo, stanowiące ok. 10% społeczeństwa. Stan rycerski był wewnętrznie zróżnicowany: od możnowładztwa poprzez średnie i  do drobnego rycerstwa. Cechą wspólną tego stanu było dziedziczne posiadanie ziemi, względnie uzyskanie szlachectwa, czego zewnętrznym znamieniem był herb i zawołanie. Z tego stanu rekrutowała się armia królewska.

Oddzielnym stanem  było duchowieństwo, podobnie jak rycerstwo stan ten należał do feudałów, ponieważ Kościół stał się wielkim właścicielem ziemskim.

7. Bazą rządów Kazimierza było rycerstwo, które poprzez wywodzących się z niej dostojników duchownych i świeckich współrządziło państwem. Począwszy od połowy XIV wieku przyjęta i utrzymywana przez kancelarię królewską  formuła  "Korona Królestwa Polskiego" oznaczała, że  nowo tworzony organizm państwowy,  ma być ponadczasowy, niezniszczalny i stać niejako ponad władcą. Jego treść stanowić miał nowy układ społeczny , w którym władca dzieli  się władzą z przedstawicielstwem poszczególnych stanów.

Jednostkami podziału  administracyjnego państwa były ziemie, w których władzę sprawowali starostowie Namiestnicy królewscy ( powoływani i odwoływani przez króla) otrzymali znaczne uprawnienia sądowe, policyjne i wojskowe. Starostowie wyparli kasztelanów, w dalszej kolejności wojskich, stolników, chorążych, których godności stały się bardziej tytularne i honorowe. Znaczenie stracił także urząd wojewody ,niegdyś urząd nadworny, teraz przekształcił się w urząd ziemski.

Wśród urzędów centralnych znaczenie kluczowe miała kancelaria królewska, urząd podskarbiego i marszałka królestwa, najwyższym urzędem ziemskim była kasztelania krakowska.

8. Kazimierz Wielki  nie zaniedbywał nauki i sztuki. Fundował nowe kościoły i ozdabiał i wyposażał już istniejące:

"(...) przykrył chór kościoła katedralnego krakowskiego ołowiem, a sklepienie chóru złoconymi gwiazdami ozdobił. W tym także kościele kaplicę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i drugą u braci zakonu kaznodziejskiego [dominikanów] oraz wiele kościołów, mianowicie w Sandomierzu, w Wiślicy, Św. Michała, i Św. Jerzego na zamku krakowskim, szpital między Kazimierzem a Krakowem na Skałce, w Niepołomicach, w Korczynie, w Kargowie, w Stopnicy w Solcu, w Opocznie, w Piotrkowie, klasztor w Łęczycy -mocnymi murami, ozdobną rzeźbą i malowidłami i podziwienia godnymi dachami upiększył i pokrył. Wiele z tych kościołów obdarzył drogocennymi ornatami, złoconymi kielichami i wielką ilością ksiąg (...)."
(Kronika katedralna, op. cit., s. 15-16)

Do dziś zachowały się katedra krakowska na Wawelu, katedra w Sandomierzu, kolegiata w Wiślicy, kolegiata w Stopnicy, kościoły w Szydłowie i Niepołomicach.

Najdonioślejszym dokonaniem w kulturze umysłowej było powołanie w 1364 roku uniwersytetu krakowskiego.