MEZOPOTAMIA

Kalendarium

X - IV tysiąclecie p.n.e. - początki rolnictwa, udomowienie zwierząt, garncarstwo
poł. IV tysiąclecia p.n.e. - pierwsze osiedla w Sumerze
poł. III tysiąclecia p.n.e. - pierwsza sumeryjska dynastia w Ur
ok. 1900 r. p.n.e. - cywilizacja Sumeru wchłonięta przez Babilonię
XVII w. p.n.e. - panowanie Hammurabiego w Babilonii, powstanie imperium babilońskiego, kodyfikacja prawa, tzw. Kodeks Hammurabiego
VI w p.n.e. - podbój Babilonii przez Persów

1. Kolebką cywilizacji był Bliski Wschód. Tam właśnie po ostatnim zlodowaceniu, wraz z postępującym ociepleniem wzrosła ilość opadów, a wyżynne obszary wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego oraz zbocza gór Azji Mniejszej i Mezopotamii pokryły się wiecznie zielonymi lasami pistacjowo-dębowymi i sawannami. Naturalne skupiska dzikich zbóż porastały otwarte przestrzenie.
Zamieszkujący te tereny ludzie coraz wszechstronniej zaczęli wykorzystywać środowisko. Polowali na dzikie kozy i owce. Ważnym źródłem pożywienia stało się rybołówstwo. Wzrastała rola zbieractwa - pozyskiwano mięczaki, skorupiaki i owoce dzikich roślin. Zwłaszcza zbieranie nasion dziko rosnących zbóż przynosiło dobre efekty, zapewniając nawet całoroczne zapasy. Dostatek pożywienia przyczynił się do wzrostu liczby ludności i umożliwił rozwój osadnictwa. Pojawiły się rozległe obozowiska wykorzystywane przez dłuższy czas. Liczebność grup mogła wzrastać.
Pojawiły się również nowe narzędzia, które można było wykorzystywać do zdobycia pokarmu roślinnego (sierpy, moździerze, tłuczki, rozcieracze żarna). Zaczęto wyrabiać pierwsze kamienne naczynia.
Pogłębienie wiedzy o cyklach wegetacyjnych roślin umożliwiło siew dzikich zbóż w pobliżu obozowisk. Poznanie obyczajów zwierząt zapoczątkowało hodowlę półdzikich stad, powstałych ze schwytanych młodych kóz i owiec, później dołączyło do nich bydło. Spośród roślin najwcześniej "udomowiono" pszenicę, jęczmień, a także soczewicę, wykę i groch.
Proces "neolitycznej rewolucji" na Bliskim Wschodzie trwał od X do VII tysiąclecia p.n.e.

2. Neolityczne społeczności osiedlały się w dolinach wielkich rzek. Warunki do powszechnego osadnictwa były tutaj najlepsze, rzeki stawały się ważnymi szlakami komunikacyjnymi, a gęstość zaludnienia stale rosła.
W rozległej dolinie zasilanej dwiema wielkimi rzekami, Tygrysem i Eufratem, a nazywanej Mezopotamią (Międzyrzeczem - od greckiego meso-potámios, czyli "[kraj] między rzekami"), panowały doskonałe warunki do rozwoju rolnictwa. Konieczne było jedynie osuszenie licznych mokradeł i bagien, poprzez budowę sieci irygacyjnych. Sieć kanałów-zbiorników umożliwiała ochronę pól przed niszczycielskim działaniem wody (Tygrys i Eufrat wzbierały na wiosnę, czyli w czasie wegetacji zbóż) oraz jej magazynowanie do czasu, gdy stawała się potrzebna. Bardzo sprzyjający klimat umożliwiał zbieranie plonów nawet kilka razy w ciągu roku.
Mezopotamię tworzyły następujące krainy historyczne: Sumer (nazwa wywodzi się od ludu Sumerów), Akad (nazwa od miasta Akkad - Agade), Babilonia (od miasta Babilon), Asyria (od miasta Assur), Mittani (państwo utworzone przez plemiona huryckie, XVI-XIV w. p.n.e.) i Chaldea (nazwa od plemion chaldejskich, które osadziły się na początku I tysiąclecia w południowej Babilonii).

NAJWAŻNIEJSZE PAŃSTWA MEZOPOTAMII

3. Obszar Mezopotamii pozbawiony był bogactw mineralnych, zwłaszcza rud metali i kamienia. Brakowało drewna, gdyż nie rosły tam lasy. Te uwarunkowania przyczyniły się do rozwoju handlu. Kupcy wywozili płody rolne: pszenicę, jęczmień, daktyle oraz wyroby rzemieślników: wełniane tkaniny, ozdoby i broń. W zamian przywozili surowce (kamienie, drewno, miedź, złoto). Prowadzona na szeroką skalę wymiana handlowa wymusiła ustalenie jednolitych miar, wag, długości i powierzchni.

4. Powstawały coraz większe osady. Wznoszono w nich stałe domy ze specjalnie przygotowanych do tego materiałów (m.in. glinianych cegieł). Zaczęto w nich wyodrębniać izby o różnym przeznaczeniu. Niektóre osady otaczano potężnymi fortyfikacjami. W ten sposób zaczęły powstawać skupiska o charakterze miejskim. Rozwijało się w nich rzemiosło (garncarstwo, plecionkarstwo, tkactwo, obróbka kamieni, kości rogu i pierwsze próby obróbki miedzi) i wymiana handlowa.
Pierwsze miasta powstały w południowej Mezopotamii w IV tysiącleciu p.n.e. Za najstarsze z nich uważa się Uruk. Pierwsza osada powstała tam już na początku V tysiąclecia p.n.e. W połowie IV obszar tego miasta przekraczał 100 ha. Około 5 wieków później Uruk otoczono, długim na 9,5 km murem, który obejmował teren już prawie 500 ha. Według eposu o Gilgameszu, władcy Uruk, jedną trzecią miasta stanowiły domy mieszkalne, jedną trzecią ogrody, pozostała część poświęcona była bogini Inannie - patronce Uruk (w Mezopotamii miasto uważano za własność bóstwa zajmującego jego główną świątynię). Z tego miasta pochodzą też najstarsze (~3500 r. p.n.e.) teksty pisane.

5. Powstanie wielkich osad świadczy o wykształceniu się aparatu stałej władzy, która utrzymywała porządek wewnątrz kilkutysięcznych grup mieszkających w dużym zagęszczeniu, a także organizowała prace przy wznoszeniu budowli dla całej wspólnoty, fortyfikacji itp.
Społeczeństwo mezopotamskie dzieliło się (podział na podstawie społeczeństwa starobabilońskiego z czasów Hammurabiego) na:

• wolnych, pełnoprawnych obywateli
• tzw. ludzi królewskich, czyli ludność wolną, lecz nie mającą pełnych praw obywatelskich, w dużej części zależną ekonomicznie od króla
• niewolników.

Obywatel musiał urodzić się w rodzinie obywatela lub być przez niego adoptowanym, a przede wszystkim posiadać własną ziemię w jednej z gmin obywatelskich. Oczywiście obywatele byli silnie zróżnicowani pod względem majątkowym, społecznym i zawodowym, a niektóre przepisy Kodeksu Hammurabiego zdają się wskazywać na odmienny status prawny różnych ich grup.
Niewolnicy i niewolnice byli grupą niezbyt liczną. Mieli osobowość prawną. Zakładali rodziny, a nawet mogli wchodzić w związki małżeńskie z córkami wolnych obywateli - dzieci z takich związków, ze wzglądu na matkę stawały się osobami wolnymi. Dzieci niewolnicy i jej pana, po oficjalnej adopcji, uzyskiwały z chwilą śmierci ojca razem z matką wolność i prawa spadkowe na równi z dziećmi oficjalnej małżonki. Nawet jeśli nie nastąpiła adopcja, po śmierci ojca-pana, niewolnica i jej dzieci otrzymywała wolność, jednak bez prawa dziedziczenia spadku. Niewolnicy mieli prawo posiadania swego prywatnego majątku, co w przypadkach niewoli za długi stanowiło podstawę do odzyskania wolności. Zauważmy, że znajdowali się w o wiele lepszej sytuacji niż niewolnicy w Grecji okresu klasycznego lub Rzymie z okresu wielkich podbojów.

6. Ogromny obszar sprzyjający osadnictwu i uprawie roli nie zmuszał ludzi do zjednoczenia politycznego. Powstawały państwa-miasta, ograniczone do terytorium nad jakim władcy miasta potrafili rozciągnąć swoją władzę.
Centrum państwa-miasta stanowiły zespoły świątynne i pałacowe. Były ośrodkami życia gospodarczego, religijnego i politycznego. Dookoła znajdowały się dzielnice mieszkalne. Całość, wraz z częścią pól i ogrodów, otoczona była miejskim murem. Do państwa należały również wsie położone nad kanałami nawadniającymi kontrolowanymi przez miasto.
Początkowo państwem-miastem rządził przedstawiciel bóstwa opiekuńczego, kapłan. Z biegiem czasu wykształciła się instytucja króla i nastąpiło oddzielenie władzy świeckiej od religijnej. Król skupiał w swoim ręku władzę administracyjną i militarną oraz przewodził kultowi. Zaczął kształtować się i rozbudowywać urzędniczy aparat administracyjny.

7. Pierwsze państwa-miasta powstały w Sumerze. W XVIII w. p.n.e. do szczególnego znaczenia doszedł Babilon. Pod koniec panowania Hammurabiego państwo babilońskie obejmowało swoim panowaniem całą Mezopotamię i Elam.
Babilon był ogromnym miastem. W okresie świetności zamieszkiwało go blisko pół miliona ludzi - inne duże miasta w Mezopotamii liczyły wtedy 30-50 tysięcy mieszkańców. O tak dużym rozwoju Babilonu zadecydowało jego położenie nad Eufratem, w najwęższym miejscu mezopotamskiego międzyrzecza, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych.

"(...) Od czasu gdy Marduk, pan wielki, do panowania nad krajem mnie wyniósł, ludy rozległe do czuwania [nad nimi] mi powierzył, Mardukowi, memu boskiemu rodzicowi, bogobojnie posłuch dawałem, by jarzmo jego ciągnąć, kark schyliłem. Jego tłuste ofiary dzienne, jego czyste dobrowolne ofiary liczniej niż dawniej pomnożyłem; na każdy dzień byka tucznego, wołu opasłego białego, ofiary czyste, godne bogów [świątyni] Esagila i bogów Babilonu, ryby, ptaki, (...) ozdobę trzęsawisk, miód, masło, mleko, oliwę czystą, wino sezamowe, miód [?], piwo osadzone [?], wino czyste (...) na stole [ołtarzu] Marduka i jego żony Zarpanit, władców moich, pełno złożyłem.
Kaplicę boską, przybytek jego władztwa, złotem błyszczącym obłożyłem ściany jego. (...) Babilon, miasto pana wielkiego Marduka - mur jego wielki wykończyłem, u progów bram masywne byki z brązu i zacięte węże postawiłem (...).
Między miastami Sumeru i Akadu imię jego [Babilonu] wywyższyłem".
(Napis Nabuchodonozora, za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 2, s. 9-10, Kraków 1924)

8. Sumerom zawdzięczała Mezopotamia pismo klinowe. Tworzyły je znaki w kształcie klinów. Nanoszono je na gliniane tabliczki za pomocą rylca z trzciny. Pierwsze pismo składało się z około dwóch tysięcy znaków, symbolizujących poszczególne słowa (logogramy) lub idee (ideogramy). Potrzeba zapisywania zdań, elementów gramatycznych i imion własnych zrodziła znaki-dźwięki (fonogramy). Pisma używano do dokumentowania transakcji handlowych, spisywania praw, inwentarzy, prowadzenia korespondencji.
Jednym z najstarszych odkrytych i odczytanych spisów praw był tzw. Kodeks Hammurabiego. Spisany został "aby silny słabemu nie szkodził, aby dla sierot i wdów zapewniona była sprawiedliwość", jak zapisano w "Epilogu" Kodeksu. Z innych źródeł wiemy, że jednym z poważniejszych problemów była wtedy przekupność sędziów i niekonsekwencja przy wydawaniu przez nich wyroków.

9. Zmianom ekonomicznym towarzyszył rozwój systemów religijnych. Zaczęto budować świątynie. Podstawowe znaczenie miał kult bóstw płodności i urodzaju. Istotną rolę odgrywał również kult przodków.
Panteon bogów czczonych w starożytnej Mezopotamii zawierał zawrotną liczbę od trzech do czterech tysięcy bóstw. Każde miasto czciło swoich bogów, a powstanie wielkich państw spowodowało wywyższenie kilku z nich. W czasie hegemonii Babilonu władcą panteonu zostało, przedstawiane w postaci smoka o głowie węża, babilońskie bóstwo opiekuńcze, Marduk. Za najpotężniejszą z bogiń uchodziła, stojąca na lwie, uskrzydlona Isztar, bogini miłości, płodności i wojny.

Nieśmiertelni bogowie mieli ludzką postać, władały nimi namiętności: byli kłótliwi, zakłamani, skłonni do bójek. Człowiek był wobec nich jak "trzcina na wietrze". Kult pojmowano jako służbę bogom. Uważano za konieczne wznoszenie im wspaniałych świątyń, składano bogate ofiary, z pokorą przyjmowano gniew, którego wyrazem było zsyłanie na ludzi głodu, wojny i chorób. Była to kara za grzechy, nawet te popełnione nieświadomie.
Posąg bóstwa umieszczano w najtajniejszej części świątyni. Składano mu codziennie ofiary w postaci jedzenia, pachnideł, tam zanoszono doń modły i pieśni.
Kapłani byli długo kształconymi specjalistami, uczonymi w piśmie (skrybami). Znajdowali się pośród nich m.in. egzorcyści, którzy zaklęciami uwalniali ciało chorego od demonów, oraz wróżbici, którzy odczytywali znaki z układów gwiazd, zjawisk przyrodniczych i wnętrzności zwierząt.

ENUMA ELISZ
"Tablica I
Kiedy na górze niebo nie było nazwane
Na dole ziemia imieniem nie była obwołana
Apsu [tylko] prapierwotny ich [bogów] rodzic
Mummu [i] Tiamat, wszystkich sił rodzicielka
Wody swe w jedno mieszały
Łany się nie potworzyły, sitowie nie było widzialne
Kiedy bogowie [jeszcze] nie zaistnieli, żaden [z nich]
Kiedy imię [żadne] nie było nazwane, przeznaczenie nie było ustalone
[Wówczas to] bogowie się zrodzili w ich [tj. potęg chaosu] łonie
Lachmu, lachamu, zaistnieli, imieniem zostali nazwani
Rośli zaprawdę [?], wielkimi się stali
[Aż oto] Anszar i Kiszar się zrodzili, od tamtych wyżsi
Przedłużyły się dni, lata się mnożyły
A oto Anu, ich syn, swym ojcom równy [się zrodził]
Anszar uczynił Anu, swego pierworodnego, [sobie] równym
A Anu zrodził jako swe podobieństwo Nudimmud [Ea]
Nudimmud był wyższy ponad swych ojców
Rozsądny, mądry, siłami potężny
Znacznie silniejszy niż rodziciel jego ojcowski, Anszar
Nie miał rywala między bogami, ojcami swymi.

Tablica III
(...) Mardukowi mścicielowi swemu losy przeznaczyli.

Tablica IV
Wyznaczyli mu komnatę książęcą
W obliczu ojców swych jako władca zajął miejsce
"O ty, najznakomitszy jesteś wśród bogów wielkich
Twe przeznaczenie niezrównane, słowo twe [słowem] Anu
Marduku, najznakomitszy jesteś wśród bogów wielkich
Przeznaczenie twe niezrównane, słowo twe [słowem] Anu
O dziś rozkaz twój niechaj będzie niezmienny
Wywyższać i poniżać - w twojej będzie mocy
Prawdą niech będzie wyraz twych ust, bez fałszu twój rozkaz
Nikt wśród bogów granicy twej niech nie przekroczy
Wyposażenie [wszak] jest pragnieniem komnat bogów
Miejsca ich święte utrwalone niech będą w twoim przybytku
O Marduku, ty bądź naszym mścicielem
Dajemy ci panowanie nad wszechświatem całym
Zasiadaj na zgromadzeniu, wyniosłem niech będzie twe słowo
Broń twa niech się nie kruszy, niech niszczy wrogów twoich
O Panie, temu co ci ufa, zachowaj życie
Ale który bóg zło wszczął - tego żywot zniszcz (...)".
("Enuma Elisz", za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 2, s. 13-14, Kraków 1924)

EPOS O GILGAMESZU
"(...) Ut-napisztim rzecze doń, do Gilgamesza:
Objawić ci chcę, Gilgameszu, wieść tajemniczą
Tajemnicę bogów ci opowiem
Szurippak, miasto, które ty znasz
Nad brzegiem Eufratu leży ono
Miasto to jest stare a bogowie byli mu bliscy
Wtem potop uczynić skłoniło serce bogów wielkich
[A mianowicie] ojciec ich Anu
Ich doradca, bohater Ellil
Ich posłaniec Ninib
Ich naczelnik Ennugi
Pan mądrości Ea zasiadał z nimi [do rady]
Rozmowę ich powtórzył sitowiu:
Sitowie, sitowie; ściano, ściano!
Sitowie słuchaj, ściano rozważ!
Człeku z Szurippak, synu Ubar-Tutu
Zburz dom [twój], buduj statek
Porzuć bogactwo, szukaj życia
Wzgardź mieniem, życie ratuj
Wprowadź nasienie życia wszelakie do statku
Okręt który zbudujesz
Rozmiary jego niech będą wymierzone
Odpowiednie niech będą szerokość jego i długość
Nad oceanem umieść go
(...) Zanim zaszło słońce, okręt był gotowy
(...) [Wszystko co miałem] naładowałem nań
Co miałem ze srebra naładowałem nań
Co miałem ze złota naładowałem nań
Co miałem z istot żywych naładowałem nań społem
Wprowadziłem do wnętrza statku całą moją rodzinę i krewnych
Bydło polne, zwierzę polne, rzemieślników - ich wszystkich wprowadziłem.
Chwilę [odjazdu] Szamasz ustanowił:
Władcy ciemności w nocy spuszczą ulewę straszną [?]
Wówczas wejdź do środka statku, zamknij wrota twoje
Chwila ta nadeszła
Władcy ciemności nocy [pewnej] spuszczają ulewę straszną
Patrzyłem się na wygląd pogody
Na widok nawałnicy przeraziłem się
Wszedłem do statku i zamknąłem wrota (...)
Jakby atakiem [spadają wody] na ludzi
Nie widzi brat brata
Nie rozpoznawać [już] ludzi w niebie (...)
Ucichło morze, uspokoił się zły wiatr, potem ustał
Spoglądam na pogodę, głos [burzy] przycichł
A ludzkość cała w glinę się przemieniła
(...) Wówczas Ea wszedł na statek
Ujął moją rękę i wyprowadził nas
Wyprowadził moją niewiastę, klęknąć jej kazał przy mnie
Dotknął naszego czoła, stanął między nami, pobłogosławił nas:
Przedtem Ut-napisztim był człowiekiem
Teraz Ut-napisztim i jego niewiasta nam bogom niech będą równi
Niechaj mieszka Ut-napisztim daleko, u ujścia rzek
Wzięli mnie i daleko, u ujścia rzek mieszkać mi kazali"
(Epos o Gilgameszu, za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 2, s. 9-10, Kraków 1924)

1. §§ 1 - 5 fałszywe świadectwa
2. §§ 6 - 25 kradzieże, zabór mienia
3. §§ 26 - 41 zasady pełnienia służby przez żołnierzy oraz korzystania przez nich lub zwykłych dzierżawców z działek ziemi królewskiej
4. §§ 42 - 65 dzierżawa pól, sadów oraz prace rolne i irygacyjne
5. §§ 66 - 107 (zachowanych ponad 20) pożyczki, lichwa
6. §§ 108 - 111 wyszynk
7. §§ 112 - 126 lokaty i długi
8. §§ 127 - 194 kobiety, małżeństwo, rodzina, spadek
   
   1. §§ 127 - 132 cudzołóstwo kobiet
   2. §§ 133 - 153 sytuacja małżonki (w tym kapłanek zakonnych)
   3. §§ 154 - 158 kazirodztwo
   4. §§ 159 - 161 zaręczyny
   5. §§ 162 - 194 dzieci, prawa spadkowe (w tym adopcja i dzieci niewolnic)
9. §§ 195 - 214 uszkodzenia ciała
10. §§ 215 - 240 wykonywanie różnych zawodów
    
    1. §§ 215 - 223 lekarze
    2. §§ 224 - 225 weterynarze
    3. §§ 226 - 227 fryzjerzy
    4. §§ 228 - 233 budowniczowie domów
11. §§ 241 - 277 opieka nad wynajętym mieniem, pracownicy najemni
    
    1. §§ 241 - 252 wynajem bydła
    2. §§ 253 - 257 wynajem pól i rolników-oraczy
    3. §§ 258 - 267 pasterze najemni
    4. §§ 268 - 271 wynajem zwierząt do młócki
    5. §§ 272 - 274 różne
    6. §§ 275 - 274 wynajem łodzi
12. §§ 275 - 282 kupno niewolników