Polityka międzynarodowa

 

Organizacją powojennego ładu światowego zajęła się konferencja pokojowa w Wersalu rozpoczęta 18 I 1919 r. z udziałem zwycięskich państw Ententy i państw sprzymierzonych. W wyniku wielomiesięcznych obrad opracowano traktaty pokojowe, z których najważniejszy był układ z Niemcami podpisany 28 VI 1919 r. Traktat z Austrią podpisano 10 IX 1919 r. w Saint-Germain, z Bułgarią 27 XI 1919 r. w Neuilly, z Węgrami 4 VI 1920 r. w Trianon, z Turcją 10 VIII 1920 r. w Sevres. Zabezpieczeniem pokoju i poszanowania praw narodów miała stać organizacja międzynarodowa - Liga Narodów. W wyniku traktatu pokojowego Niemcy utraciły swe zdobycze z poprzednich wojen, w tym Alzację i Lotaryngię; ziemie zaboru pruskiego weszły w skład Polski. Śląsk - w wyniku plebiscytu i powstań (sierpień 1919 r., sierpień 1920 r., 2/3 V 1921 r.) został podzielony między Niemcy i Polskę. Węgry straciły znaczną cześć swego historycznego terytorium na rzecz Rumunii, Czechosłowacji oraz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS, później Jugosławia). Austria wyrzekła się ziem czeskich, jej część południową zajęły Włochy (m.in. południowy Tyrol , Triest i północną cześć wybrzeża dalmatyńskiego) i SHS. Państwa pokonane, za wyjątkiem Turcji, miały zapłacić odszkodowania wojenne. Traktat wersalski narzucał zakaz jednoczenia Niemiec z Austrią.

 

Na gruzach wielonarodowych monarchii (Austro-Węgry, Rosja, Turcja) powstały nowe państwa nękane od początku sporami terytorialnymi i antagonizmami narodowymi. Z monarchii austro-węgierskiej wyłoniły się: Austria i Węgry; inne części monarchii Habsburgów weszły w skład Polski, Czechosłowacji, Rumunii i Królestwa SHS. Z Rosji carskiej wyodrębniły się: Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa, a części imperium carów znalazły się w obrębie Polski i Rumunii (Besarabia). W wyniku podziału imperium osmańskiego powstały: Irak, Syria, Liban, Palestyna, Transjordania, Hidżas, Asir, Jemen. W obrębie nowych państw często zamieszkiwały liczne mniejszości narodowe, niekiedy mające aspiracje do utworzenia odrębnego państwa lub do przyłączenia się do swej wielkiej ojczyzny. Przed destabilizacją polityczną wynikającą z narastania nacjonalizmu miał chronić tzw. mały traktat wersalski - system ochrony mniejszości narodowych. Gwarantował on mniejszościom prawo do równego traktowania i korzystania z tych samych praw, co większość mieszkańców. Jego funkcjonowanie było dalece niedoskonałe i nie zdołał on zapobiec narastaniu konfliktów na tle narodowościowym.

 

W powojennej Europie czynnikiem zasadniczo kształtującym stosunki międzynarodowe były Niemcy. Problem spłaty przez nie reparacji wywoływał liczne konflikty (zob. niżej). Od roku 1923 do 1929 stanowisko niemieckiego ministra spraw zagranicznych sprawował Gustaw Stresemann, który prowadził politykę nastawioną na porozumienie z państwami Europy Zachodniej. Wyrazem tego stał się układ w Locarno (16 X 1925 r.), w którym Niemcy gwarantowały nienaruszalność ich granic z Francją i Belgią, czego nie uczyniły w stosunku do swojej granicy z Polską i Czechosłowacją. W efekcie Niemcy zostały przyjęte do Ligi Narodów. Śmierć Stresemanna , która zbiegła się z początkiem światowego kryzysu gospodarczego wzmogła w Niemczech tendencje rewizjonistyczne. W wyniku tych procesów do władzy w Niemczech doszedł Adolf Hitler.

 

Niemcy pod rządami Hitlera dążyły do przekreślenia postanowień konferencji wersalskiej. Wyrazem tego było opuszczenie konferencji rozbrojeniowej Ligi Narodów (październik 1933)r., jednostronne łamanie traktatu wersalskiego - w tym odrzucenie ograniczeń w dziedzinie zbrojeń (marzec 1935 r.), remilitaryzacja Nadrenii (marzec 1936). 12 III 1938 r. Niemcy dokonały przyłączenia Austrii (Anschluss). III Rzesza zmusiła Czechosłowację do odstąpienia Sudetów na konferencji w Monachium (29 IX 1938 r.) z udziałem Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii. Zwolennikiem polityki appeasmentu (czyli uspokajania Niemców drogą ustępstw) był brytyjski premier Neville Chamberlain. 15 III 1939 r. Niemcy zajęły Czechosłowację, a wkrótce potem wymusiły na Litwie odstąpienie Kłajpedy (23 III 1939 r.).

 

Ważną militarną konfrontacją między państwami demokratycznymi a totalitarnymi była wojna domowa w Hiszpanii. Zapoczątkowała ją zbrojna rebelia generałów po zwycięstwie frontu ludowego w wyborach do Kortezów. Rewoltę rozpoczął 17 VII 1936 r. w Maroku gen. Francisco Franco na czele 35 tys. korpusu wojsk kolonialnych. Dzięki pomocy Włoch i Niemiec w lipcu 1936 r. drogą powietrzną 24 tys. Marokańczyków i oddziały Legii Cudzoziemskiej zostały przerzucone do Hiszpanii. Od listopada 1936 r. mocarstwa faszystowskie otwarcie interweniowały po stronie gen. Franco, tworząc własne jednostki (niemiecki Legion Condor i włoski Korpus Wojsk Ochotniczych). Mocarstwa zachodnie prowadziły politykę nieinterwencji blokując dostawy broni dla republikańskiej Hiszpanii.

Republikanom pomocy udzielał ZSRR (3 tys. ochotników w większości instruktorów i doradców). Z inspiracji III Międzynarodówki powstały Brygady Międzynarodowe. Po bitwie o Madryt (XI 1936-III 1937), ofensywach republikańskich nad Jamarą i Guadalajarą (III 1937) wojskom frankistowskim udało się zdobyć przewagę. W grudniu 1938 r. ruszyła ich ofensywa na Katalonię, 28 III 1939 r. wojska gen. Franco wkroczyły do Madrytu. Hiszpania była wówczas miejscem, gdzie radzieccy doradcy stosowali znane im metody czystek i procesów politycznych, które osłabiły dodatkowo siły republikańskie. Ofiarami radzieckich represji padli w pierwszym rzędzie hiszpańscy trockiści i przywódcy POUM - Partii Robotniczej Zjednoczenia Marksistowskiego. Dla antyfaszystów i antystalinowców radziecka policja polityczna stworzyła obóz w Santa Ursula, nazywany hiszpańskim Dachau.

 

W sferze stosunków międzynarodowych tego okresu poza Europą szczególnie istotną rolę odgrywała ekspansja japońska w rejonie Dalekiego Wschodu i w strefie Pacyfiku. W 1931 r. rozpoczęła się inwazja Japonii na Mandżurię, zakończona proklamowaniem 12 II 1932 r. formalnie niepodległego państwa Mandżukuo. Mimo postawienia sprawy na forum Ligi Narodów poprzestano na oświadczeniach i nie przedsięwzięto wobec agresora żadnych przewidzianych statutem sankcji. 27 III 1933 Japonia wystąpiła z Ligi. Kolejny etap wojny japońsko-chińskiej rozpoczął się 7 VI 1937 r. Zwycięstwa militarne Japonii ułatwiała skomplikowana sytuacja wewnętrzna Chin, gdzie trwała wojna domowa między Partią Narodową (Kuomintang) a komunistami, popieranymi przez ZSRR.

 

W okresie międzywojennym narastały ruchy narodowowyzwoleńcze w państwach kolonialnych, w tym również na terytoriach poddanych administracji brytyjskiej i francuskiej jako mandaty Ligi Narodów. W 1920 r. 2/3 ludności świata (1250 mln) żyło w koloniach. W 1922 r. Egipt wyzwolił się ze statusu protektoratu brytyjskiego; w 1932 r. uzyskał niepodległość Irak. Symbolem walki z kolonializmem było utworzenie niepodległego państwa arabskiego w górach Rifu na terenie Maroka (19 IX 1921 - 25 V 1926). Proklamowano je po zwycięstwach nad wojskami hiszpańskimi pacyfikującymi te tereny. Na czele państwa stanął Mohammed Abd el-Krim. Niepodległe państwo upadło w wyniku interwencji francusko - hiszpańskiej prowadzonej od 1925 r. Walki na terenie Maroka trwały do 1934 r.