Przemiany gospodarczo-społeczne na zachodzie Europy
1. W końcu X wieku skończyły się najazdy Normanów. Północni Germanie, Węgrzy oraz zachodni Słowianie weszli poprzez chrzest do kręgu cywilizacji łacińskiej. Słowiańszczyzna wschodnia i południowa dostały się ostatecznie pod wpływy Bizancjum i kultury greko-katolickiej. Europie przestały zagrażać najazdy plemion koczowników. Dzięki tym czynnikom, około roku 1000, rozpoczęły się wielkie zmiany obejmujące gospodarkę, stosunki społeczne, politykę i kulturę.
2. Stan względnego spokoju i stabilizacji przyniósł poprawę warunków bytowych ludzi oraz spadek śmiertelności. Klimat stał się łagodniejszy, cieplejszy i bardziej wilgotny. W Europie rozpoczął się, trwający do XIII wieku, wzrost demograficzny. Zwiększenie liczby ludności spowodowało większy popyt na żywność. Dzięki temu produkcja rolna stała się opłacalna. Areał ziemi uprawnej poszerzano poprzez wyrąb lasów i osuszanie bagien. Na nowo pozyskane tereny feudałowie sprowadzali osadników. Dokonywał się postęp techniczny. Udoskonalono narzędzia rolnicze, do których wyrobu używano żelaza: brony, nowej konstrukcji pługi z lemieszem i odkładnicą, siekiery, kosy. Coraz powszechniej budowano młyny i wiatraki. Sposób uprawy ewoluował od gospodarki wypaleniskowej, poprzez dwupolówkę (ziemia uprawna / ugór) do upowszechnionej w XII wieku trójpolówki (działka dzielona na trzy części: na jednej uprawiano zboże jare, na drugiej oziminę, trzecia to ugór lub pastwisko), dzięki której zdecydowanie zwiększył się obszar użytkowanej ziemi, umożliwiając efektywniejszą uprawę tych samych pól. Przemiany te doprowadziły do wzrostu produkcji rolnej. Wystarczała ona już nie tylko na bieżące potrzeby rolników, ale pojawiła się jej nadwyżka (co nie oznaczało, że zlikwidowano klęski głodu)
Umożliwiło to chłopom sprzedaż żywności na rynku (osada targowa, miasto), a uzyskane w ten sposób pieniądze przeznaczać na zakup różnych towarów. Mieszkańcy wsi stawali się coraz bardziej zależni od usług rzemieślników i związani z wymianą handlową. Postępowała specjalizacja zawodowa i różnicowanie zajęć ludności na zajęcia wiejskie (rolnictwo, hodowla) i miejskie (rzemiosło, handel). Wieś rezygnowała z produkcji towarów, które mogła kupić, co wpływało na rozwój rzemiosła i handlu w mieście, a mieszczanie rezygnowali z uprawiania roli kupując od mieszkańców wsi potrzebne surowce rolne i żywność.
3. Stopniowe bogacenie się ludności wiejskiej doprowadziło do zmiany funkcjonowania wsi. Feudałowie tracili zainteresowanie daninami w naturze - domagali się czynszu płaconego pieniędzmi. Zapotrzebowanie na gotówkę (czyli "gotowy do użycia pieniądz")wzrastało wraz z rozwojem gospodarki.
Właściciele ziemi zaczęli przekazywać ją w użytkowanie chłopom. Aby zachęcić nowych ludzi do osadzania się w swoich dobrach gwarantowali im dziedziczność dzierżawy oraz wolność osobistą. Wpłynęło to również na likwidację poddaństwa we wsiach dotąd już istniejących. Ponieważ feudałowie w ten sposób uwalniali się od problemów związanych z uprawą i użytkowaniem ziemi, nie była mu potrzebna renta odrobkowa (pańszczyzna). Wolni chłopi otrzymywali prawo do własnego samorządu i sądownictwa. Wszelkie związki i relacje pomiędzy feudałem a chłopami użytkującymi jego ziemię regulowała umowa (akt lokacyjny), którą zawierał w imieniu osadników sołtys (wójt). We wsiach nowo zakładanych (lokowanych) osadzającym się chłopom zapewniano zwolnienie przez pewien okres z wszelkich opłat (wolnizna), aby mogli zagospodarować ziemię pod uprawę oraz przygotować swój dom - gospodarstwo.
Zgrupowanie domów i budynków gospodarczych w osadzie spowodowało umocnienie więzi łączących mieszkańców wsi. Potęgował to fakt, że obszar wspólnoty wiejskiej na ogół pokrywał się z obszarem organizacji parafii. Powstawała w ten sposób wspólnota rodzin, decydująca o użytkowaniu gruntów będących wspólną własnością wsi (las i pastwiska), rozstrzygająca podstawowe problemy we własnym gronie (ława, czyli sąd wiejski).
4. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował wzrost znaczenia rynków lokalnych. Podgrodzia i osady targowe zaczęły się rozrastać i przekształcać w średniowieczne miasta. Dotychczas istniejące z centr administracyjnych stawały się ośrodkami handlowymi i rzemieślniczymi. Zaczął się proces zakładania (lokowania) nowych. Wraz z kształtowaniem się miast rozwijała się nowa grupa społeczna, mieszczanie.
Początkowo mieszkańcy miast byli takimi samymi poddanymi jak chłopi. Osada leżała przecież na ziemi feudała, a oni nie byli ani rycerzami, ani duchownymi. Jednak bogacenie się mieszczan, zwłaszcza kupców, spowodowało, że feudałowie zaczęli starać się korzystać z zysków rzemieślników i kupców. Wymagało to innych niż w przypadku wsi warunków umowy (aktu lokacyjnego). Obok zwolnienia od poddaństwa uzyskiwali zwolnienie z danin, przywileje handlowe (np. monopolizacja handlu), przywilej składu (obowiązek wystawiania przez określony czas towarów przez przyjezdnych kupców), przymus drogowy (kupcy musieli poruszać się określonymi szlakami). Istotnym czynnikiem rozwijającym wspólnotę miejską było prawo do własnego samorządu i sądownictwa. Mieszczanie musieli również sami dbać o bezpieczeństwo swoich miast opasując je murami obronnymi (na wzór zamków rycerskich) oraz organizując obronę.
5. Rzemieślnicy tej samej branży zrzeszali się w cechy. Posiadały one monopol na produkcję w swojej dziedzinie, ustalały ceny skupu surowców i zbytu (cechy wielkich miast często na obszarze większym niż lokalny), narzucały techniki wyrobu, określały kryteria jakości, liczbę majstrów oraz zasady kształcenia zawodowego. Do cechu należeli mistrzowie - właściciele warsztatów rzemieślniczych, niższy stopniem był czeladnik, który po długoletnim terminowaniu mógł zdać egzamin mistrzowski ("wyzwolić się" na mistrza). Cechy opiekowały się również rodzinami zmarłych rzemieślników, pomagały zagrożonym i zrujnowanym.
Podobne funkcje spełniały gildie kupieckie.
6. Miastem rządziły władze wybierane przez mieszczan. Największe wpływy mieli bogaci kupcy i starszyzna cechowa. Oni najczęściej zasiadali w radzie miejskiej, spośród nich wybierano burmistrza (wójta).
Wszyscy mieszkańcy miasta podlegali prawom miejskim. Regulowały one organizację handlu i rzemiosła, prawo karne i cywilne, przepisy porządkowe. Miasta ustalając własne prawa (lub otrzymując je w drodze przywileju) często wzorowały się na innych, większych i starszych ośrodkach. W ten sposób m.in. miasta w Polsce lokowane były na tzw. prawie niemieckim (magdeburskim).
7. Największymi skupiskami miast w średniowiecznej Europie były zachodnie Niemcy (Kolonia, Trewir), Niderlandy (Brugia, Gandawa, Mechelen) oraz północne Włochy, gdzie powstały niezależne miasta-państwa (Wenecja, Florencja, Mediolan, Genua). Specyfiką miast włoskich był znaczący udział w życiu politycznym i gospodarczym mieszkających w nich feudałów.
8. Na przełomie XII i XIII wieku do szczególnego znaczenia w Europie doszły trzy szlaki handlowe.
- lewantyński, który prowadził z Bizancjum i Bliskiego Wschodu do miast włoskich (sprowadzano nim korzenie, jedwab, drogie kamienie);
- północ-południe, biegnący przez Alpy, którym dostarczano towary z miast włoskich do Europy centralnej;
- bałtycki (wschód-zachód), którym ze wschodniej Europy wywożono produkty rolne i leśne, przywożąc w zamian sól, wino i sukno.
9. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował zakładanie banków i ich filii, oraz rozwinięcie się transakcji kredytowych, w których płacono wekslami.
Kupcy zakładali spółki handlowe (kompanie). W XIII wieku powstał na południowych wybrzeżach Bałtyku potężny związek miast pod przywództwem Lubeki. Hanza regulowała nie tylko spory pomiędzy należącymi do niej miastami, ale prowadziła wspólną politykę wobec państw nadbałtyckich i rejonu Morza Północnego.