Jak rozpoznać rzeczownik?
Wyrazy zaliczane do rzeczowników mają różne znaczenia. Są wśród nich nazwy istot żyjących (np. gimnazjalista, profesor, koń, jaskółka), roślin (np. gryka, jesion, trzcina) oraz przedmiotów i zjawisk, które możemy rozpoznać za pomocą zmysłów (np. budynek, biuro, wzgórze, chłód, wilgoć). Istnieje też wiele rzeczowników, które nie oznaczają rzeczy widzialnych, lecz pojęcia, np. gniew, żal, klęska, szacunek. Do rzeczowników zaliczamy także nazwy czynności i cech, jak: bieg, czytanie, młodość, lekkość.
Do rzeczowników należą także imiona i nazwiska osób, nazwy geograficzne, tytuły utworów literackich itp., np. Adam, Mickiewicz, Rysy, Wisła, "Potop". Takie rzeczowniki nazywamy własnymi, natomiast wszystkie przykłady wymienione w poprzednim akapicie to rzeczowniki pospolite.
W zdaniu bardzo łatwo jest rozpoznać rzeczownik po tym, że odpowiada on na pytanie kto? lub co?, oczywiście w różnych formach, więc również kogo? lub czego?, komu? lub czemu? itd., np.:
Uliczny (co?) hałas jest uciążliwy.
Nie znoszę (czego?) hałasu.
Jestem zmęczona (czym?) hałasem.
Przez co odmienia się rzeczownik?
Rzeczowniki to wyrazy, które odmieniają się przez przypadki i liczby oraz występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim. Mówienie o tym, że rzeczownik odmienia się przez rodzaje jest poważnym błędem, ponieważ rzeczownik ma tylko jeden, na stałe przypisany rodzaj i o żadnej odmianie nie może być tu mowy. Stół jest rodzaju męskiego, książka rodzaju żeńskiego i to jest niezmienne. Stół nie ma formy żeńskiej ani nijakiej, książka nie ma formy męskiej i nijakiej. Rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy mają z kolei wyrazy łączące się z rzeczownikami w liczbie mnogiej, nigdy to określenie rodzaju nie dotyczy samych rzeczowników.
Rodzaj rzeczowników będących nazwami osób zależny jest od ich płci. Nazwy mężczyzn są rodzaju męskiego, kobiet - żeńskiego, np.: pan - pani, nauczyciel - nauczycielka, zawodnik - zawodniczka. Rodzaj rzeczownika przyporządkowany na tej zasadzie nazywamy rodzajem naturalnym. Nieliczne rzeczowniki oznaczające osoby niedorosłe są rodzaju nijakiego, np.: dziecko, dziewczę.
Rodzaj naturalny mają też niektóre rzeczowniki będące nazwami zwierząt, przede wszystkim domowych, np.: kogut - kura, baran - owca, kot - kotka. Nazwami młodych zwierząt są często rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. szczenię, źrebię, cielę.
Pozostałe rzeczowniki mają rodzaj nie uzasadniony żadnymi względami naturalnymi. Większość zwierząt ma nazwy tylko jednego rodzaju (męskie lub żeńskie) niezależnie od ich płci, np. chrząszcz, jaszczurka, sum, dzięcioł, jaskółka, mucha. Taki rodzaj nazywamy rodzajem gramatycznym. Dotyczy on w sposób oczywisty wszystkich rzeczowników nie oznaczających istot żywych, np.: okno, drzewo, staw, pagórek, rzeka, ulica.
Olbrzymia większość rzeczowników ma liczbę pojedynczą i mnogą, tj. odmienia się przez liczby, np.: kot - koty, deszcz - deszcze. Są jednak i takie, które mają tylko liczbę pojedynczą (np. szacunek) lub tylko mnogą (np. drzwi).
Mama dała Celinie... - czyli jak odmieniać rzeczownik
Na pewno słyszałeś, że język polski jest bardzo trudny do opanowania dla cudzoziemców, zwłaszcza jeśli nie są Słowianami. Dzieje się tak między innymi za sprawą odmiany rzeczownika. Nie dość, że język polski zna aż siedem przypadków (a w niektórych językach nie ma ich wcale lub jest mniej), to jeszcze rzeczowniki odmieniają się przez te przypadki aż na siedemnaście różnych sposobów. Zanim jednak zagłębimy się w gąszcz najróżniejszych form polskich rzeczowników, poznaj (lub przypomnij sobie) nazwy i pytania polskich przypadków:
- Mianownik (kto? co?)
- Dopełniacz (kogo? czego?)
- Celownik (komu? czemu?)
- Biernik (kogo? co?)
- Narzędnik (z kim? z czym?)
- Miejscownik (o kim? o czym?)
- Wołacz (o!)
Niektórzy uczniowie, chcąc szybciej zapamiętać kolejność przypadków, wymyślają zdania, w których pierwsze litery kolejnych wyrazów odpowiadają pierwszym literom poszczególnych przypadków, np.:
- M. - Mama
- D. - dała
- C. - Celinie
- B. - bułkę
- N. - nasmarowaną
- Ms. - masłem
- W. - waniliowym
Niestety, pytań przypadków i tak musisz nauczyć się na pamięć.
Aby prawidłowo odmieniać wyrazy, warto w pamięci dopowiadać sobie przy trudniejszych przypadkach pomocnicze czasowniki:
- Mianownik (kto? co?) kubek, łyżka, wiaderko
- Dopełniacz (kogo/czego nie ma ?) kubka, łyżki, wiaderka
- Celownik (komu/czemu się przyglądam?) kubkowi, łyżce, wiaderku
- Biernik (kogo/co? widzę?) kubek, łyżkę, wiaderko
- Narzędnik (z kim/czym idę?) z kubkiem, łyżką, wiaderkiem
- Miejscownik (o kim/czym? opowiadam?) o kubku, łyżce, wiaderku
- Wołacz (o, mój/moja/moje ...) kubku, łyżko, wiaderko
Zwróć szczególną uwagę na formę wołacza. Wielu uczniów sądzi, że używa się go w zdaniach typu: O, mój kubek tu stoi. Tymczasem jest to forma, której używamy zwracając się do kogoś lub czegoś, czyli wołacz mamy w zdaniu: O, mój kubku ulubiony, lubię z ciebie pić herbatkę. Ponieważ mówimy głównie do ludzi, czasem do zwierząt, a bardzo rzadko do rzeczy, formy wołacza rzeczowników oznaczających przedmioty i zjawiska wydają się dziwne lub nawet śmieszne, pamiętaj jednak o tym, że istnieją i pod względem gramatycznym są najzupełniej poprawne. Bardzo dużo rzeczowników w wołaczu występuje w modlitwach, pieśniach, piosenkach i w poezji:
- Ojcze nasz, któryś jest w niebie...
- Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata...
- Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani...
- Hej ty, Wisło, modra rzeko...
- Litwo, ojczyzno moja...
Powyższe przykłady powinny ci wystarczyć, aby należycie odróżniać i stosować formy wołacza. Choć Polacy coraz częściej zamiast nich stosują formy mianownika, do zupełnego zaniku wołacza jest jeszcze daleko.
Odmiana przez przypadki nazywana jest deklinacją, a formy poszczególnych przypadków formami deklinacyjnymi. Terminy te są bardzo często używane w podręcznikach i słownikach, więc postaraj się je zapamiętać.
Dres i wieczorowa sukienka - czyli dom mody rzeczownika
Rzeczownik zwraca wielką na dobór formy do okoliczności i lubi nam się prezentować aż w czternastu kreacjach. Do szafy rzeczownika zaglądaliśmy w poprzednim rozdziale - wisi w niej komplet wymiennych końcówek przypadków w obu liczbach. Zauważ, że choć w kolejnych przypadkach wyraz przybiera inną formę, jest jednak taka jego cząstka, która się nie zmienia i dzięki niej mamy cały czas świadomość, że chodzi o ten sam wyraz. Każdy Polak wie, że kubkowi i kubku to różne formy wyrazu kubek. Tę powtarzającą się w odmianie cząstkę nazywamy tematem, natomiast cząstki, które w poszczególnych przypadkach dodajemy do tematu - to końcówki. Nauczyciele tłumaczą kwestię tematu i końcówki posługując się przykładem człowieka zmieniającego strój. Mama w szlafroku, dresie, wieczorowej sukience to ciągle ta sama mama, ubranie informuje nas jedynie o tym, że np. mama przed chwilą brała prysznic, biegała lub za chwilę wychodzi na przyjęcie. Zatem - mama to temat, zaś ubrania to końcówki dobierane do okoliczności. W gramatyce takimi okolicznościami, do których rzeczownik musi się dostosować, są jego funkcje w zdaniu oraz konieczność łączenia się z innymi wyrazami. Mama wie, że śmiesznie wyglądałaby uprawiając jogging w wieczorowej sukience i wkłada na tę okazję dres. Rzeczownik też wie, że na ogół musi przyjąć formę mianownika, jeśli chce być w zdaniu podmiotem, wie, że musi stanąć w bierniku, jeśli chce się połączyć z czasownikiem widzieć (np. widzę łyżkę) itd. Spójrz, jak oddzielono temat od końcówki w odmianie rzeczownika noc:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
| M. | noc | noce |
| D. | noc - y | noc - y |
| C. | noc - y | noc - om |
| B. | noc | noc - e |
| N. | z noc - ą | z noc - ami |
| Ms. | o noc - y | o noc - ach |
| W. | noc-y | noc - e |
Zauważ, że w niektórych przypadkach ( tu w M. i B. l. p.) rzeczownik nie ma końcówki. Mówimy wtedy o końcówce zerowej.
Rzeczownik noc ma identyczny temat we wszystkich przypadkach. Wiele jest jednak wyrazów, w tematach których występują wymiany samogłosek i spółgłosek nazywane obocznościami. Wymiany samogłoskowe polegają bądź na zastępowaniu jednej samogłoski inną, bądź na pojawianiu się lub zanikaniu samogłoski e. Oto lista najczęściej spotykanych wymian samogłosek:
o : e, np. anioł : aniele
a : e, np. lato : lecie
o : ó, np. pszczoła : pszczół
ą : ę np. ząb : zęby
e : 0 np. kubek : kubka
Wymiany spółgłoskowe polegają na zastępowaniu spółgłoski twardej odpowiednią miękką (np. b : b', c : ć, d : dź, m : m' itd.) lub inną twardą, ale tylko z listy: c, dz, cz, ż, rz, sz, l. Spółgłoski te były przed wiekami miękkie, stąd dziś oboczności:
k : c, np. łyżka : łyżce
g : dz, np. droga : drodze
k : cz, (ta wymiana dotyczy czasowników, np. piekę : pieczesz)
g : ż, (ta wymiana dotyczy czasowników, np. mogę : możesz)
r : rz, np. dziura : dziurze
ch : sz, np. mucha : musze
l : ł, np. koło : kole.
Oto przykład odmiany (w obu liczbach) rzeczownika, w którego temacie występują oboczności ó: o : e, ł : l:
M. kościół, kościoł-y
D. kościoł-a, kościoł-ów
C. kościoł-owi, kościoł-om
B. kościół, kościoł-y
N. z kościoł-em, z kościoł-ami
Ms. o kościel-e, o kościoł-ach
W. kościel-e, kościoł-y
Jak nie pomylić księdza z księciem - czyli o odmianie najtrudniejszych rzeczowników
Na pewno masz wielu przyjaciół, przyda ci się więc wzór odmiany tego nie najłatwiejszego rzeczownika. Zwróć uwagę na formy liczby mnogiej:
M. przyjaciel-e
D. przyjaciół
C. przyjacioł-om
B. przyjaciół
N. przyjaciół-mi
Ms. przyjacioł-ach
W. przyjaciel-e!
Na pewno też już miałeś lekcje historii o starożytnych Rzymianach. Czy już wiesz, jak odmieniać ten i podobne rzeczowniki? Otóż rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -anin (np. dworzanin, mieszczanin, Amerykanin) mają w liczbie mnogiej skrócony temat, bez cząstki -in:
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | |
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
Rzymianin Rzymianin-a Rzymianin-owi Rzymianin-a z Rzymianin-em o Rzymianini-e Rzymianini-e! |
Rzymiani-e Rzymian (ale: Amerykan-ów) Rzymian-om Rzymian z Rzymian-ami o Rzymian-ach Rzymiani-e! |
Rzeczowniki typu: imię, zwierzę odmieniają się tak samo (tzn. mają takie same końcówki) jak rzeczowniki nijakie zakończone na -e, ale we wszystkich przypadkach oprócz mianownika, biernika i wołacza liczby pojedynczej przed tymi końcówkami pojawia się rozszerzenie tematu o cząstkę -eń-, -ęć-, -on-, -ęt- (-ąt-):
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | |
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
imi-ę imieni-a imieni-u imi-ę z imieni-em o imieni-u imi-ę! |
zwierz-ę zwierzęci-a zwierzęci-u zwierz-ę ze zwierzęci-em o zwierzęci-u zwierz-ę! |
Choć książę jest rzeczownikiem męskim, niektóre jego formy są typowe dla deklinacji nijakiej: książę jak pisklę, książęta jak pisklęta:
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | |
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
książ-ę księci-a księci-u księci-a księci-em księci-u książ-ę |
książę-ta książąt książęt-om książąt książęt-ami książęt-ach książęt-a! |
Spójrz jeszcze, jak odmienia się rzeczownik ksiądz:
| liczba pojedyncza | liczba mnoga | |
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
ksiądz księdz-a księdz-u księdz-a z księdz-em o księdz-u księż-e! |
księża księż-y księż-om księż-y z księż-mi o księż-ach księż-a! |
Kolejną osobliwość w polskiej gramatyce stanowi odmiana rzeczowników oko i ucho. W liczbie mnogiej mogą one mieć różne końcówki w zależności od tego, czy oznaczają narządy wzroku i słuchu, czy też oko w sieci rybackiej i ucho od torby:
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
ocz - y (człowieka, zwierzęcia) ocz - u ocz - om ocz - y z ocz - ami o ocz - ach ocz - y ! |
ok - a (w sieci, na rosole) ok. Ok. - om ok. - a z ok. - ami o ok. - ach ok. - a ! |
| M. D. C. B. N. Ms. W. |
usz - y (człowieka, zwierzęcia) usz - u usz - om usz - y z usz - ami o usz - ach usz - y |
uch - a (torby, garnka) uch uch - om uch - a z uch - ami o uch - ach uch - a |
Pewne trudności mogą ci też sprawiać rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um, np. gimnazjum, akwarium, muzeum. Nie odmieniają się one w liczbie pojedynczej, zaś w liczbie mnogiej mają następującą odmianę:
M. gimnazj-a
D. gimnazj-ów
C. gimnazj-om
B. gimnazj-a
N. z gimnazj-ami
Ms. o gimnazj-ach
W. gimnazj-a!