1. Wielkie Księstwo Litewskie składało się z Auksztoty i Żmudzi (ziem etnicznie litewskich) i opanowanych przez książąt litewskich ziem ruskich. Oficjalnym językiem państwa był język ruski, w nim sporządzano dokumenty, on też był językiem dworu i administracji. Różnił się jednak tak dalece od języka Rusi moskiewskiej, że w Moskwie określano go jako litewski. Litwa była krajem pogańskim, mimo otoczenia państw chrześcijańskich oraz faktu, że ludność wyznania prawosławnego zamieszkująca księstwo stanowiła większość. Litwini znali zatem zarówno Kościół wschodni, jak katolicki. Historycy sądzą, że nie przyjęcie chrztu od Bizancjum wiązało się z obawą o asymilację Litwinów z ludnością ruską, zaś odmowa kościołowi katolickiemu mogła zostać poczytana jako krok do podporządkowania się Zakonowi Krzyżackiemu. Na czele Wielkiego Księstwa stał Wielki Książę Litewski.

2. Państwo litewskie powstało za Mendoga (około 1219-1263), który zjednoczył wszystkie ziemie litewskie. Po jego tragicznej śmierci Litwa przeżywała okres zamętów wewnętrznych, którym kres położył panujący w latach 1269-1281 Trojden. Dążąc do stabilizacji państwa Trojden wydał swoją córkę za Bolesława, księcia mazowieckiego, zawierając przymierze z Mazowszem - przymierze to jest uważane za pierwsze polsko-litewskie.

3. Od  1297 roku, po podboju Prus, Krzyżacy pragnęli zdobyć Żmudź. W tym celu organizowali wyprawy, zwołując z Europy zachodniej rzesze rycerzy-krzyżowców, zwane "rejzami". Aby skupić wysiłki państwa przeciw Krzyżakom, rządzący po 1315 roku wielki książę Giedymin, poprzez mariaże swoich dzieci stworzył sieć sojuszy: z Mazowszem - małżeństwo córki Elżbiety z księciem płockim Wańką; z Polską (przymierze antykrzyżackie) - małżeństwo Anny (Aldony) z Kazimierzem, synem Łokietka; Marię wydał za Dymitra Michajłowicza, księcia Tweru; syna Olgierda wyswatał z księżniczką witebską Marią Anną (jedyna spadkobierczyni); Lubarta ożenił z córką władcy na Włodzimierzu i Łucku (również jedynaczka). Sojusze dynastyczne zapewniły wówczas Litwie pokój z sąsiadami.

4. W latach 1340- 49 Kazimierz Wielki zajął Ruś Halicką i część Wołynia. Pod koniec 1348 r., czy też na początku 1349, Kiejstut nawiązał rokowania z Polską. Chciał mieć ustabilizowane stosunki z sąsiadem, aby móc skupić się na walce z Krzyżakami. Wyraził wtedy gotowość przyjęcia chrztu. Było to granie na zwłokę. Następne lata przyniosły kolejne starcia Kazimierza z Litwinami o opanowanie Rusi Włodzimierskiej ( Wołynia). Jednak dopiero wyprawa w 1366 roku przyniosła królowi polskiemu zhołdowanie panujących w Chełmie, Bełzie i Włodzimierzu. Osłabiona Litwa musiała pogodzić się z tymi stratami - wielki książę Olgierd zawarł z Polską pokój. 

5. Związek Litwy z Polską zapoczątkował akt wydany w Krewie w 1385 roku, w którym wielki książę litewski Jagiełło (Jagajło - najstarszy syn Olgierda) wraz z braćmi: "Skirigiełłą, Korybutem, Witoldem, Lingwenem, książętami litewskimi (...) przyrzekał ziemie swoje Litwy i Rusi do korony królestwa polskiego wieczyście wcielić". Określenie "przyłączyć" (łac. applicare) przysporzyło historykom wiele kłopotów i rozpętało wielowiekowy spór, czy applicare miało oznaczać inkorporację, czyli wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony, czy przyłączenie nowego organizmu państwowego z zachowaniem jego odrębności politycznej. Współczesna historiografia opowiada się za wersją inkorporacyjną, z uwagi na układ sił między obu państwami wyznaczony przez łączące ich więzi.  Akt głosił min. bowiem adopcję Jagiełły przez królową Węgier: "Najjaśniejsza pani [królowa Węgier Elżbieta Bośniaczka, wdowa po Ludwiku Węgierskim] przyjmie (...) Jagiełłę, Wielkiego Księcia na syna."
 

6. Jagiełło po objęciu tronu polskiego przekazał zarząd Litwy Skirgielle. Układ inkorporacyjny nie utrzymał się długo, już w 1392 roku w Ostrowiu doszło do ugody pomiędzy Jagiełłą a jego bratem stryjecznym Witoldem, na podstawie której Witold objął władzę nie tylko nad Litwą, ale i nad księstwami ruskimi zarządzanymi dotąd przez namiestników Jagiełły. Zapoczątkowany proces rozluźniania więzi Korony z Litwą doprowadził do nowej unii wileńsko-radomskiej (1401) sankcjonującej odrębność Wielkiego Księstwa Litewskiego. Witold stawał się dożywotnim zarządcą Wielkiego Księstwa, po śmierci Witolda Litwa miała powrócić do Jagiełły i Korony. Następnym krokiem do usamodzielnienia się Litwy była zawarta w roku 1413 unia horodelska. Wyodrębnienie niezależnej władzy wielkoksiążęcej,  przyznanie  praw panom i bojarom litewskim, wyznającym katolicyzm takich samych jakie przysługują w Królestwie Polskim, wprowadzenie urzędów i godności takich jak w koronie (wojewodów i kasztelanów), zapowiedź wspólnych zjazdów dla rozstrzygania spraw obu stron, ugruntowały polityczną odrębność Litwy, w ramach trwałego związku z Polską.

"(...) My Władysław, (...) tudzież my Aleksander, (imię chrzestne Witolda) czyli Witold, wielki książę litewski, ziem ruskich pan i dziedzic (...) pragnąc atoli rzeczony kraj litewski od zdrady i napaści Krzyżaków, jako też ich stronników i sprzymierzeńców, i wszelkich nieprzyjaciół, czyhających na zgubę Litwy i Polski, lepiej ubezpieczyć, (...) ziemię tę, którą jako pan i dziedzic prawy posiadamy, (...) do naszego Królestwa Polskiego powtórnie przyłączamy, i z koroną na wieczne czasy trwale jednoczymy. (...) Panowie, szlachta, bojarowie naszego Księstwa Litewskiego (...) mają sobie wolności i przywilejów swobodnie używać, tak jako (...) panowie i szlachta Królestwa Polskiego. (...) Będą także ustanowione w Litwie takież same godności i urzędy, jakie są w Królestwie Polskim.(...) Panowie i szlachta ziemi litewskiej (...) nie obiorą innego pana i księcia Litwy, jak tego, którego polski król (...) za radą panów i prałatów Królestwa Polskiego, jako i Litwy, wybiorą i postanowią. Podobnie prałaci, panowie i szlachta Królestwa Polskiego, gdyby król zszedł bezpotomnie (...) nie powinni obierać nowego króla (...) bez wiedzy i porady naszej, tj. Aleksandra (...) tudzież panów i szlachty ziemi litewskiej (...) Panowie i szlachta tak Królestwa Polskiego, jako i Litwy, zjazdy publiczne i sejmy, ile razy potrzeba tego będzie. (...) odbywać mają. (...)  Wybieramy na uczestników herbów  i klejnotów Królestwa Polskiego niżej wymienione osoby spomiędzy szlachty litewskiej"

( Unia polsko-litewska w Horodle, za: Wiek V-XV w źródłach,  op. cit., s.197-8)

Potwierdzeniem odrębności Litwy była unia zawarta w Wilnie w 1499 roku.